Қазақстан нарығындағы жағдай
10 жыл бойы қолданылып келген шикі қантты әкелуге және оған баж салығын енгізуге кедендік жеңілдіктің аяқталуына байланысты Қазақстан Бразилиялық құрақ және украин қызылша қантының импортынан алшақтады, бірақ Ресей мен Белоруссияға көшті. Мысалы, ағымдағы жылдың қаңтар айындағы жағдай бойынша шикі қантқа әкелу бажы 240 АҚШ долларын құрады. (Нью-Йорк тауар-шикізат биржасындағы орташа айлық баға кезінде – тоннасына 312,32 АҚШ долл.).
Қазақстанда қантты тұтыну 2019 жылы (оның жыл сайынғы тұтынуы 400 мың тоннадан астам) 45%-ға ішкі өндіріспен қамтамасыз етілді, қалған бөлігі импортпен жабылды. Отандық қант көбінесе Бразилиядан әкелінетін шикі құрақ қантынан және аз бөлігі отандық қант қызылшасынан өндірілді.
2020 жылғы қаңтар-мамырда Бразилия республикаға бір де бір килограмм қант қоймады, ал бір жыл бұрын Қазақстан алғашқы бес айда осы елден 18,7 млн, АҚШ долларына 56,9 мың тонна қантты импорттады. Еуразиялық экономикалық одаққа (ЕАЭО) кірмейтін басқа да ірі жеткізушілер бойынша да осындай көрініс байқалады.
Еуразиялық экономикалық одақ елдерінен қант импорты қаңтар-мамырда 70,5 млн, АҚШ долларын, яғни 206,7 мың тоннаны құрады. Қазақстан қант импортын жылына сандық мәнде 2,7 есе және құндық мәнде 1,8 есе өсірді. Атап айтқанда, Беларусьтен 14,4 млн, АҚШ долларына 50,1 мың тонна импортталды – өткен жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда тиісінше 3,4 және 2,1 есе өсті. Ресейден 55,9 млн, АҚШ долларына 156 мың тонна қант импортталды – жыл өсімі тиісінше 2,6 және 1,8 есені құрады. Жеткізілімнің өсуі бір уақытта қанттың құнының төмендетумен қатар жүрді: бір килограмына 2019 жылғы 45 центтен 2020 жылы бір килограмына 29 центке дейін және ресейлік қант бір килограмына 2019 жылғы 51 центтен 35,8 центке дейін юолды.
Импорттық қант бағасының төмендеуі Қазақстандағы қант құнын төмендетуге көмектесті. Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің мәліметінше, маусым айында қанттың орташа бағасы бір жыл бұрынғы 240 теңгемен салыстырғанда бір килограмм үшін 208 теңгені құрады.
Қазақстанда қант өндірісі қаңтар-маусымда 52 324 тоннаға дейін немесе 56,3 пайыздық тармаққа төмендеді. Ағымдағы жылы ауыл шаруашылығы министрлігінің жоспары бойынша қант қызылшасы егілетін алқапты 2019 жылғы 19,6 мың га-мен салыстырғанда 22 мың га-ға дейін ұлғайту жоспарланған болатын.
Теориялық тұрғыдан ішкі нарықты 450-500 мың тонна көлемінде тек жергілікті қызылшадан алынған қантпен толық қамтамасыз ету үшін 4 млн.тонна қант қызылшасын өсіру қажет.
Қазақстанда жеткілікті шикізаттың жоқтығына қарамастан құжаттаманы, жабдықты, құрылыс жұмыстарын және басқа да салымдарды әзірлеуге арналған шығындар $180 млн-нан бағаланады, жоспарланған қайта өңдеу қуаты тәулігіне 8 мың тонна өнімді құрайды. Бұл ретте қант қызылшасының жалпы түсімі 2019 жылы жалпы республика бойынша 485,5 мың тоннаны, ал Павлодар облысында – 178,8 тоннаны құрады, бұл елдегі жалпы алымның небары 3,7% – ын құрайды .
Бұл ретте, жыл басында Республикада жұмыс істеп тұрған жеті қант зауытының үшеуі ғана жұмыс істеді. Олардың жалпы өндірістік қуаты тәулігіне 12,6 мың тонна қант қызылшасын құрайды. Осылайша, олар 317 күнде 4 миллион тонна қызылша өңдей алады, бірақ мәселе мынада, қызылша мұндай ұзақ сақтауға жатпайды. Сондықтан да алда жаңа қант зауыттарын салу емес, өндірістік қуаттылықты арттыру және шикізатты ұлғайту мәселесі тұр.
Ресей
Қызылшаның жоғары өнімі қант бағасының төмендеуіне алып келді және оны шетелде сұранысқа ие тауарға айналдырды. Осы маусымда экспорт төрт еседен астам өсті – Ресей әлемдегі ең ірі қант жеткізушілердің ондығына кірді.
2019/20 жылғы маусымда Ресей әлемдік қант экспорты бойынша жетінші орынға шығады. 2019 жылдың қазан айынан 2020 жылдың қыркүйек айының соңына дейін Ресей шетелге шамамен 1,8 миллион тонна қант жеткізеді. Негізгі сатып алушы елдер – Қазақстан, Тәжікстан, Әзірбайжан, Түркия, Өзбекстан, Беларусь.
2020 жылы Ресейде қант қызылшасы дақылдары 18%-ға төмендеді, бұл өткен жылы оны өндіру өсімінің төмендеуіне байланысты, ішкі қант бағасының төмендеуіне байланысты.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметі бойынша, отандық өндірушілер үшін 1 кг қант 2020 жылдың шілде айының ортасында 26,59 рубльді құрады. Соның арасында ресейлік қанттың бағасы әлемдік деңгейден төмендеді.
Шілде айының ортасынан бастап түйнектердің дамуының артта қалуы саалдарынан аймақтарда қант қызылшасын жинауды бастаудың кешігуі туралы ақпараттың түсуіне байланысты ресейлік өндірушілердің қант бағасы айтарлықтай өсе бастады.
Ресей келесі 2020-2021 ауылшаруашылық жылы (1 тамыздан 31 шілдеге дейін, қант үшін) аяқталған маусымдағы рекордтық жеткізілімнен кейін қант экспортын үш есе қысқартуы мүмкін: артық өндіруге байланысты бағалар төмендеді, қант қызылшасының егіс алқаптары азайды, сонымен қатар кірістіліктің де төмендеуі мүмкін.
Ресей ауыл шаруашылығы министрлігінің азық-түлік қауіпсіздігін бақылау және болжау жүйесінің мәліметтері бойынша Ресейдің өнеркәсіптік өндірушілерінің бағасы 2020 жылғы 5 тамызда ақ қызылша қантына 27,94 рубль/кг құрады (аптасына+1,1%).
Жыл басынан (2019 жылғы желтоқсанға) қантқа тұтыну бағасының 20,1%-ға өсуі, ал жылдық есепте (2019 жылғы шілдеге) – 7,0% ға төмендеуі байқалды.
Жалпы, Қазақстан мен Ресейде қант өндірісінің циклдік сипатында айтарлықтай айырмашылық бар. Ресейде өндірістің айқын маусымдылығының болуы тамыздан қаңтарға дейін өз шикізатын (қант қызылшасын) пайдалану қажеттігі туралы айтады (1-сурет). Сонымен қатар, өндіріс көлемі жыл бойы ішкі тұтыну үшін де, сыртқы сату үшін де жеткілікті.
1-сурет. Қант өндірісі және бағасы, Ресейдегі қант қызылшасының жалпы түсімі.
Дереккөз: РФ Федералды мемлекеттік статистика қызметі
Қазақстанда өндіріс (2020 жылға дейін) жыл бойы жүргізілді, Ресейде де белгілі бір маусымдылық байқалмады (2-сурет). Бұл, ең алдымен, ішкі шикізаттың жеткіліксіз көлеміне байланысты импорттық шикізаттың тәуелділігіне байланысты. Мәселен, 2019 жылы Қазақстанда қант қызылшасының жалпы түсімі 0,56 млн.тоннаны, Ресейде – 54,4 млн. тоннаны құрады. Шикізаттың жетіспеушілігі және өндірістің төмен көлемі өзін-өзі қамтамасыз етудің болмауына және қант бағасының негізгі импорттаушы -Ресейге тәуелді болуына алып келді. Мәселен, 2013 жылдың басынан бастап Қазақстандағы бағалардың Ресейдегі бағалармен арақатынасы 96,1%-ды құрады.
2-сурет. Қазақстанда қант өндіру және оның бағасы, жалпы қант қызылшасын жинау
Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК
Әлемдік қант нарығы
Ағымдағы жылғы 7 тамыздағы жағдай бойынша негізгі әлемдік white sugar биржалық нарықтарында тоннасына 372,25 АҚШ долл. бойынша сатылуда, бұл өткен аймен салыстырғанда 5,8% – ға жоғары.
Бағаны одан әрі реттеу коронавирустық инфекция пандемиясынан кейін елдердің экономикаларын қалпына келтіруге байланысты болуда, бұл бүкіл әлемде қантты тұтынудың күрт төмендеуіне әкелді. Мысалы, Қытайда (2018/19 кезеңінде Қытайға әлемдік тұтынудың 9,1%-ы келді), болжам бойынша, 2019/20 кезеңінде қант тұтыну өткен маусыммен салыстырғанда 14,8 млн тоннаға немесе 6,3%-ға төмендейді.
Бағаға әсер ететін екінші фактор – әлемде бойынша қант өндіру динамикасы. Көптеген елдерде өндірушілер қант бағасының төмендігіне байланысты қамыс плантациялары мен қант қызылшасы егістіктерін қысқартты, ауа-райы да жағымсыз рөл атқарды.
Үндістан, Таиланд, Қытай, АҚШ және Мексика сияқты ірі қант өндіруші елдер өндірістің айтарлықтай төмендегенін жариялады. Reuters мәліметтері бойынша, 2019/20 жылдар кезеңінде Тайландтың қант саласы үшін соңғы 10 жылдағы ең сәтсіз кезең еді, басты себеп құрғақшылық болды. Халықаралық қант ұйымының (ISO) мәліметтері бойынша, Мексикада қант өндірісі ағымдағы жылы бір жыл бұрынғыға қарағанда төмен болады. Ресейде егіс көлемі 17,5%-ға, 945 мың гектарға дейін қысқарады деп күтілуде.
Бұл жағдайда қант өндірісі бойынша әлемдік көшбасшы — Бразилия ерекше орын алады, онда ауа-райының қолайсыздығына байланысты қант қамысының бұрын-соңды болмаған өнімі күтілуде. Этанол өндірісі тартымдылығының төмендеуіне байланысты (ағымдағы жылы энергия ресурстарының бағасы күрт төмендеді) қант өндіруге жіберілетін өңделген шикізаттың үлес салмағы 43,8% (2019 жылы 28,7%) құрады. Бразилия үшін қолайлы экспорт жағдайы да Реал Мадрид бағамының төмендеуіне байланысты болмақ.
Әлемдік қант бағасының Қазақстандағы бағалармен арақатынасы айтарлықтай емес және ол 51,3% құрайтынан айта кету керек (3-сурет). Осыған байланысты, әлемдегі бағаның өзгеруі жөніндегі әлемдік үрдістер елдегі бағаға елеулі және тікелей әсер етпейді. Қазақстандағы бағаның өзгеруінің негізгі бағдары Ресейдегі баға болып қала береді. Сонымен қатар, әлемдік үрдістер Ресейдегі қант нарығына әсер етуі де мүмкін.
3-сурет. Қанттың биржалық бағасын ҚР және РФ бағаларымен салыстыру, тг / кг
Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, РФ Федералды мемлекеттік статистика қызметі, Лондон қантына Фьючерс- (LSU) (https://ru.investing.com/commodities/london-sugar)
Қорытындылар:
1. Шикізат шығындарының кем дегенде 5%-ға артуына және АҚШ долларына қатысты теңгенің біртіндеп әлсіреуіне байланысты ҚР-да қант өндірісінің төмендеуі күтілуде. Бұл жұмыс істеп тұрған қант зауыттарының қаржылық жағдайының күрделенуіне және импорттық қантқа тәуелділіктің артуына әкеледі;
2. 2019 жылғы бағалармен салыстырғанда қант бағасының төмендеуі әлемде қантқа деген ұсынысиың артуына, оның ішінде қант қызылшасының рекордтық өніміне және Ресейде қант өндіруге байланысты ;
3. Қазақстанда қант бағасының Ресей бағасына жоғары тәуелділігі байқалады;
4. Ағымдағы жылы қант өндірісі, оның ішінде шикізат жинау (қамыс, қант қызылшасы) айтарлықтай төмендейді деп күтілуде. Сонымен қатар, форвардтық келісімшарттардың құны өсуде. Сондай-ақ, пандемия аясында қантты тұтыну 3%-ға дейін бағаланады деп күтілуде;
5. Жоғарыда айтылғандардың негізінде алдағы 12 айда Қазақстанда қант бағасының өсуі күтілуде.
Қосымша
Елдер бөлінісі бойынша Қазақстанға қант импорты
